MOLYBDEN-EVENTYRET I KNABEHEIA 1885-1973.
Tor Veggeland

Utgitt av Kvinesdal Kommune 1987

MOLYBDEN-EVENTYRET I KNABEHEIA 1885-1973. 88 AR

Oversyn

I gamal tid var Knabeheia gjæv. Der var slått og beite, fugl og fisk. I ligne held bjørnen til. Men det skulle bli molybden som skapte gruvedrift og gjorde Knaben kjent. Bøndene i øvre Fjot­land skjøna at det var pengar å få for molybden. Det ein kan kalla Bondegruvedrift, kom i gang nokre år. Men det var Per Ivarson Ousdal, Sirdal, som sette i gang vanleg gruvedrift i 1885. Han selde molybdenen til England.
Dei som dreiv Bondegruvedrift, kløvja molybdenen til Kristi­ansand. Han var lite verd. Dei fekk same prisen pr. kg. som for smør.
I 1897 blanda ein russar molybden i stål. Då fekk han molyb­denstål. Det var både hardt og seigt. Dette blei kjent i Europa. Blandinga var utmerket til panserstål, kanonløp, kanonkuler og til belte som krigsmaskinene gjekk på. Nå blei molybdenen gjæv.
Då verdskrigen 1914-18 vart påemna, ville fleire land ha tak i molybden når dei rusta opp. I Knabeheia var han å finna. Det blei då sett i drift 8-9 gruver. Alle vart nedlagde då freden kom i 1918.
Eit norsk selskap kjøpte Knaben 1 og 2 i 1918. Knaben 2 kom i full drift att i 1923. Kvina gruve var og i drift i åra 1951-54.
Det trongst mange folk når gruvene skulle drivast. Det måtte byggjast brakker og hus, vegar og bruer. Vidare måtte ein ha te­lefon og elektrisk straum. Transporten gjekk med hest fram til i tjugeåra. Då tok bilane over.
Etter a/s Knaben molybdængruber tok over i 1923, har Kna-

7

ben etter kvart blitt eit ordna samfunn. Det kom butikkar, posthus, skule, kapell og samfunnshus med kino. Vidare kom det sjukehus og fast sjukesøster. Men så kom krigen. Det var ei hard tid. Mange miste livet under bombinga og den materielle øyde­legginga var stor.
tter freden 1945 vart det vanskeleg å få folk til gruvearbeid. Det blei bygt mange familiebustader. Det kom fleire frå Nord-Norge og tok arbeid. Fram til drifta av Knaben 2 vart stansa i 1973, var arbeidsstyrken kring 100 mann.
Prisen på molybden gjekk ned i 1970. Det gav store underskot i rekneskapen, så styret vedtok å stansa drifta frå 1. mai 1973. Det er mange millioner som er lagt ned i gruvedrift i Knabe­heia. Kan dette gruvesamfunnet i framtida bli nytta til andre formål?
Som feriesenter skulle Knaben ha mange fordelar.

8

Molybden

Eventyret kom: Molybdenen
Gjætarane i Knaben fann oppe i dagen på eit berg noko som blenkte i sola. Dei visste ikkje kva det var dei såg. Dei slo av eit stykke og tok det heim. Det viste seg at ein kunne skriva med det som ein blyant. Staden dei hadde teke stykket, kalla dei Blyant-berget.
Slik er det blitt fortalt ned gjennom tidene.
Amtmann P. Holm skriv i 1793:    «paa Gaarden Knabens Grund en halv miil fra Gaarden, ligger et Bjerg, som af gammelt har vært kaldet Sølvbjerghejen, hvoraf ble brudt endel Blyant og solgt for 6 sh. Pundet» Han skriv og at når ein bora ei halv alen inn i fjellet, kom det vatn. Difor kunne ein ikkje skjota med laust krut, så det var vanskar med å få tak i «blyant».
Blyantberget og Sølvbjerghejen er same staden. Det var nok molybdenglans som låg og blenkte.
Molybdenglans er 60% molybden og 40% svovel. Han ligg i gangar innsprengt i fjellet.
I gamal tid vart molybdenglans brukt til å smørje hjul, pussa omnar og ha i fargar til å måla steintøy. Men bruksområdet var ikkje stort, så han var lite verd.

Molybden, ikkje sjeldsynt vare
Attåt Knabeheiane i Vest-Agder er det funne molybden i Grindheim, Sirdal og i Ørsdal, Rogaland.
Vidare er molybden kjent i Telemark, Numedal, Selbu, Nord­land, Råde, Røstad og på Hvaler.

12

Det vert gruvedrift

Bondegruvedrift
Som nemnt tidlegare visste amtmann Holm om Blyantberget i Knaben.
Kring 1810 vart det bora og skote tre stader i Blyantberget. Det var madam Thue og ein båe frå Kristiansand, som sette dette i verk og betalte drifta.
Bøndene i øvre Fjotland skjøna at det var pengar å henta av molybdenen. Dei tok nå til med Bondegruvedrift nokre år. Dei tok heim sundskote berg om somrane og sat om vinteren og skil­de molybdenen frå steinen med kniv.
Fia Kvinen fortel at far hennar gav skiljarane lov til å sitja i «Nyastova» med dette arbeidet.
Det var ikkje nok å skilja ut molybdenen. Ein måtte frakta han til Kristiansand før ein fekk pengar for han. Det var ikkje anna å gjera enn å bruka hest og klyvja molybdenen frå Knaben til Kristiansand. Vegen var først 2.5 mil over heia til Åseral, og så 10 mil landeveg til Kristiansand. Der fekk dei 1.80 - 2 kr. pr. kg. Det var same prisen som for smør.
Molybdenen blei klyvja i skinnsekker å 50 kg.

Per Ivarson Ousdal
Han er fødd på Ousdal i Sirdal i 1851 og døydde i 1915. Kona heitte Åsa og var frå Tveiten. Dei hadde 5 born.
Saman med broren, Halvard, vart han tidleg foreldrelaus. Dei måtte overta gardsdrifta, og dei prøvde å auka buskapen med ei geit. Det blei forlite høy, og dei ville kjøpa for. Det fekk dei ikk­je, men dei fekk mange formaningar om å passa krøtertalet etter

14

[bilde]
Asa og Per Ivarson Ousdal.

foret. Då lærte Per at han måtte lita på seg sjølv.
Attåt at han hadde gard på Ousdal, kjøpte han ein på Lunde i Sirdal. Der bygde han nye hus med to inngangar, den eine vart brukt dagleg medan den andre var reservert til framande.
Sirdal valde han til ordførar 1899-1901. Då Sirdal vart delt i 1905, blei han ordførar i øvre Sirdal 1905-13. Det blir fortalt at han gav den nye kommunen ein god start. Kommunen heidra han Beinare og gav han ein sofa som minnegåva og takk. Denne sofa­en står framleis på Ousdal.
I kring 1890 kjøpte han opp fossefall i Sira. Ein gong då han budde på Lunde, truleg i 1912, peika han på fjellet aust for gar­den og sa at elva ville koma gjennom fjellet der borte. Noko på veg rett. Då Sira-Kvina bygde ut, kom elva gjennom fjellet nede ved Tonstad.
Fossefalla selde han til ingeniør Stømer frå Oslo.
Per var interessert i det gamle og gjekk kledd i Sirdalsbunad. Når han var i Flekkefjord, visste alle kven dei såg. Han var i Åse­ral i 1903. Der såg han nokre veggteppe der ein kunne få vove inn namnet sitt. Han tinga 5, eit til kvar av borna.

15

Det blir fortalt at han hjelpte folk som trong det. Når det var preika på Lunde, bad han kona koka risgraut. Han bad så kyrk­jefolket koma og forsyna seg. Var det barnefødslar i ætta, kom han alltid med ei flaske brennevin og ein stor ost.
Handelen med fossar og gruver gjorde han til ein velhalden mann. Han kjøpte fleire gardar og eit hus i Flekkefjord. Dette huset gav han til ein av sønene. Dei andre fekk kvar sin gard, men dottera fekk 25000 kr.
Per måtte vera gåverikt utstyrt. Han kunne sjå framover og ta ei avgjerdsla aleine. Ukjende ting måtte han kunna sjå for seg og ha von om å teva pengar på. Han var godt rusta til å bli pioneren for gruvedrift på Knaben.
Ein må vel seia at Per Ivarson Ousdal er ein av dei mest dugan­de menner som har levt i Sirdal i nyare tid.
Ein kan prøva å setja seg inn i tilhøva på Knaben i 1885. Det var 3 mil kløvjing til veg i Austerdalen, og 4 mil til veg i Vester-dalen.
Dalevegane i Fjotland var ikkje komne lenger i 1885 enn til

16

kyrkja og Helle. Over Kvina fanst ikkje bruer. Det var 4 mil til Sirdal for å skaffa mat.
På Gruva var snaue berget, ikkje stein til å byggja ei skarve hytte og ikkje skog til ved, så ein kunne få varma seg.
Men det største problemet var nok å finne kjøparar til molyb­denen som ennå ikkje var kjent i verda. Ein måtte skape marked. Likevel gjekk Per Ivarson i gang med gruvedrift. Han måtte ha godt mot.

Vanleg gruvedrift veks fram
«Molybdænglans skal første gang være skjærpet af Per Ivarson Ousdal     » står det i «Tidskrift for kemi, farmaci og terapi», eit gamalt tidsskrift for gruvedrift.
Per Ivarson Ousdal tok skjerp i Blyantberget (Knaben 1) kring 1880. Han dreiv Bondegruvedrift nokre år, men bare om som­rane. Nokre små hytter måtte han byggja. Han leigde med seg folk, helst slektningar. Dagløna var 2,50 kr. for 10 timar.
Arbeidsfolka sat med kniv og hamar og skilde molybdenen frå steinen. Dei som bora og skaut, vart kalla drivarar.
Per leia sjølv drifta og hadde 12 mann og 4 gutar i arbeid. I Sirdal blir det hevda at han hadde 20. Det er rett. Han hadde i talet 16 på Knaben, men så hadde han 4 skiljarar som arbeidde på Ousdal. Steinmassen kjørde dei frå Knaben, om Salmeli til Ousdal.
Consul Eyde, kjøpmann Niels Eyde og disponent C. T. Berg frå Flekkefjord var interessert i malmen på Knaben.
Per tok kontakt med dei. Dei gav han økonomisk hjelp og hjelp med å planleggje drifta.
Molybdenen låg i lag innover i berget. Etter kvart som dei skaut, vart det tunnel. I desse trengde vatnet seg inn og fraus til is om vinteren. Denne måtte vekk når arbeidet tok til att om vå­ren. Smelting i tunnellase gjekk seint, så arbeidarane ville hjelpa med å få bort isen. Ivar, son til Per, kraup inn i ein tunnel og tok til å hakka på isen. Med eitt losna isen i vegger og tak og ramla over Ivar. Han braut av foten og blei skadd så han seinare måtte gå og halta. Det var ein farleg arbeidsplass.
I eit seinare nummer av «Tidskrift for kemi, farmaci og terapi»

17

står: «Sea ble Blyantberget i Knabeheien optat til drift i 1885 og drevet med vekslende produktion til ....»
Her er svaret på spørsmålet mange kjem med: «Ko ti starta gruedriftæ i Knaben?»
Vanleg gruvedrift var i gang. Ho var primitiv, så det var nok ikkje store kvanta med molybden dei fekk fram. Molybdenen blei frakta med hest til Oie, vidare med båt til Flekkefjord. Her fekk consul Eyde han pakka i sterke trekasser og sendt til Eng­land.

Nye eigarar
I førnemnde tidsskrift står: «Per Ivarson Ousdal selde «Store Knaben grube» til ingeniør Samuel Eyde og consul N. Person».
Dette var i 1902. Consul Eyde, Flekkefjord, hadde nok ein fin­ger med i handelen. Samuel Eyde, Rjukan, var ein slektning av han.
20-30 mann dreiv i 1902 fram ca. 20 tonn molybden (i heile verda ca. 41,5 tonn).
Dei nye eigarane auka drifta. I 1904 er arbeidsstyrken 93 og produksjonen 30,604 tonn. Denne produksjonen var levert i Flek­kefjord verd brutto 65825 kr.
Det blei ikkje lenge dei nye eigarane hadde gruva. Dei selde i 1904 til «The BlackwelVs Development Corp», Liverpool. Kjøpe­summen var 270000 kr.
Som nemnt før var produksjonen ujamn, men han blei selt og sendt til England. Etterspurnaden var liten og prisane låge i 1909. Om etterspurnad heiter det: .. «en uregelmessig og altfor liten produktion som ikke kunde sikre forbrukerne det minste minimumskvantum». Vidare heitte det at større kvantum og fast levering, ville gje høgare prisar.
Hovudgrunnen var nok at det ikkje var vanleg enno å blanda molybdenen saman med stål, men det blei forska intenst korleis ein best kunne bruka molybdenen.
Det blei så vanskeleg at gruva i Blyantberget vart førebels ned­lagt i 1909.

18

Rusj etter molybden
Som nemnt var molybdenen viktig i krigsproduksjonen. Krigen 1914-18 var i emning, så molybdenen blei gjæv. I Knaben var han å finna.
Knaben 1 tok opp att drifta i 1913. Ho hadde vore nedlagt si­dan 1909.
Innan ein radius på 5 km frå Knaben 1 kom desse gruvene i drift i åra 1913.18: a/s Kvina, a/s Sandtjørn, Lilleknaben, Roma, Benkehei, Knaben 2, Bragold, Ornehommen og Horomen (Den siste blei gjort ferdig, men kom ikkje i drift).
Det blei nokre livlege år på Knaben. Det kom rallarar frå heile landet og nokre frå Sverige. Alle som kom, fekk arbeid og god betaling. Det var om å gjera å få fram mest mogeleg molybden. I 1917 vart molybdenen betalt med 17 kr. pr. kg.
I Sandtjørn gruve hadde dei eit lite handvaskeri. Til dette måt­te steinane vera små. To mann sat og slo pukk. Dei hadde 110 kr. pr. kbm.
Det var stor ferdsle mellom Knaben og Øie. Ørnehommen gru­ve aleine hadde kring 20 hestar for å få varer til og frå.
Verdskrigen slutta i 1918. Ingen fekk då bruk for molybdenen eller hadde råd til å kjøpa han. Alle gruvene blei nedlagt.
Ingen av dei har sidan vore i drift med unntak av Knaben 2 og Kvina gruve.
Ing. Falkenberg skriv i eit oversyn han gav ut i 1920, at molyb­den kunne i einskilde tilfelle bli betalt med 40 kr. pr. kg.

Kvina gruve
Af andre forekomster i Knabefeltet nævnes Kvina grube. Ved den drives en mindre prøvedrift af direktør Nilssen, Aalgaard».
Slik står det i førnemnde tidsskrift. Vidare finn ein at Knaben 1 tok opp att drifta i 1913... «Som ny produsent er Kvina grube kommet til fra samme tid of». Vidare står om Kvina gruve:» En vanskelighet ved driften er at ved selve forekomsten er ingen el­ler dårlig vandkraft. Den avsides beliggenhet på de nokså veir­hårde Knabeheier, er også ufordelagtig.»

19

Eit samfunn vert til

Vegar og transport
Den molybdenen som Bondegruvedrifta fekk ut or fjellet, blei kløvja Knaben-Kristiansand og selt der.
Då Per Ivarson Ousdal tok til med vanleg drift i 1885, vart molybdenen frakta til Flekkefjord og sendt til England. Vegen opp Vesterdalen var under arbeid. I 1871 er han komen til Helle, til Engedal i 1886.
Per Ivarson måtte syta for å få kløvja molybdenen fram til kjerreveg. Det blir sagt at det blei kløvja til Kvinlog. Kløvjevegen vart stuttare etter kvart som vegen skreid fram.
«Adkomsten til Knabens erstfeld er fra Oie ved Fedefjorden, kort øst for Flekkefjord, 50 km. god kjerrevei og ca. 15 km. ridevei,        gaardene er smaa, faa og daarlege hele Kvinnesdalen opover».
Desse opplysningane om veglengder må vera frå kring 1908. Då var vegen i Vesterdalen komen til Netland.
Varene var ei tid rodde Netland-Knabehylen, og vidare med kløv til Knaben gruve. Det same attende med molybden. Knaben 1 hadde vore nedlagt sidan 1909. Drifta vart teken opp att hausten 1913. «Som ny producent er Kvina gruve kommet til fra samme tid af».
Båe gruvene var svært interesserte i veg Netland-Gruvene. Det blei til at Kvina gruve bygde veg Knabehylen til Moserinnen. Vidare blei det ferje inn Smalavatnet. Per P. Solhorn og sønene hans hadde akkord og skulle byggja ein dam i austenden av Smalavatnet. Per blei spurt om dei tente godt. «Dæ æ det samme, de går lievæl», kom svaret kvikt.
Knaben 1 bygde så veg Netlandsnes-Knabehylen. Over Kvina vart det ferje med ferjestad på Netland. Nå blei det slutt med kløvjinga.

24

Første ferjemann var Kristian Røyland. Etter han kom Jakob A. Knaben og Tosten Netlandsnes. Ferjestaden på Netland vart lagt ned i 1944 då det kom bru.
1 1934 vart det bygt ny veg på vestsida av Kvina frå Netland til Risnes og bru over elva ved Risnes.
Frå Risnes bru og fram til Gruva kom det ny god veg i 1973. Nett det året Gruva la ned drifta.
Det hende av og til uhell på ferja. Ein gong vippa eit billass med bjelkar, ein transformator likeeins. Eit par gonger har hestar hoppa på Kvina og ein drukna.

Vedlikehald og snøbrøyting
Vegen Netlandsnes-Gruvene vart rekna som privat veg. Det

25

var gruvene sjølv som hadde bygt han. Dei måtte syta for vedlikehald og brøyting.
Då Risnesbrua kom i 1934, tok fylket over frå Gruva og ned på båe sidene av Kvina til Netland.
Vegen var bygt for kjøring med hest og kjerre. Då dei store lastebilane kom i bruk, svikta vegen fleire stader, så det blei dyrt å halda vegen i stand. Mange hevdar at vintrane var verre i eldre tid. Rennefokturane kunne vara i over 3 veker. Vinden var så sterk at ein våga ikkje å gå mellom brakkene. Gruvene blei isolerte.
Den første tida gruva var i drift, måtte hestane bauta seg gjennom vegen på trug. Nokre fenner var så hardt pakka at hesten kunne gå oppå.
Når hesten hadde gått nokre gonger på trug, blei det brukande

26

sledeveg. Så kom varene fram til Gruva og molybdenen send-Folk som ikkje fekk plass på sleden, måtte bruka ski.
Ski vart mykje brukt. Folk reiste med godt mot frå garden Knaben, men det var ikkje så lenge før dei kom attende. Renne-foket var så hardt at dei våga seg ikkje vidare fram til Gruva.
Då bilane kom i bruk på Gruva vart snøbrøyting med bil van­leg. I tider med rennefole kjørde bilane frå Gruva til garden Knaben og attende utan stans. Likevel hende det at vegen fauk til, og fennene vart høge som hus.
Når veret letna og vegen skulle bli farbar veg, var snøen fleire stader så hardt pakka at han først måtte skjotast laus med dyna­mitt. Gjennom høge fenner vart det tunnel
Ein kraftig beltetraktor vart og sett inn i brøytinga. Det veldige snøflak han velta ut or vegen, men det hende at jamvel dei kreftene blei for små.
Då tyskararie kom under siste verdskrig, tok dei i bruk snøfres, og det er sjeldan vegen er stengt.

Frå kløv og kjerre til kraftige lastebilar
Vegen Øie-gruvene vart delt i 3 veglengder: Øie-Helle, Helle­Netland og sist Netland-Gruvene. Desse lengdene meinte kjøre­karane var passelege pr. dag for hest med lass, ca. 300 kg.
Første etappe hadde nok Tobias Jenssen, Torvald Tommassen og Oluf Egeland det meste av kjøringa.
Anton Hunsbedt, Gunnstensli, kjørde åleine Helle-Netland. vanleg med to hestar. Frå Netland kjørde fleire, men Torje Risø­en og Isak Netland hadde det meste. I «Gards- og ættesoge~, s­603 er fortalt korleis Torje la i båe hestane i Knabetjørna.
Hestane måtte ta mange tunge tak. Det var kaldt for kjøreka­ren å sitja på lasset vinterstid. For å halda varmen gjekk han meir enn han sat på sleden. Ofte var vegane attfokne med store fenner. Då laut kjørekaren ta spoa, kasta snø og trø.
Men så kjem bilane i tjugeåra, og hestane fekk avløysing.
Anton Hunsbedt saman med broren, Harald, og gruveselska­pet, tok nå over all kjøring med lastebilar. Dette selskapet hadde mange sjåførar. Ein kan nemna Arne, Anton og Sigurd Mygland.

28

Folk på Knaben

Folketalet på Knaben har skifta
Då Knaben 1 (Blyantberget) i forrige århundre var støle for garden Knaben, var der nok 4-5 menneske kvar sommar ei lang tid i slåtten. Av og til kom gjætarar og jaktarar til stølshuset. Knabarane var ivrige jegarar.
Som nemnt før hadde Per Ivarson Ousdal 16 mennske i arbeid. Då det engelske selskapet kjøpte gruva, auka arbeidsstyrken til 78 i 1903 og til 123 i 1905. Gruva blei nedlagt i 1909 og sett i drift att i 1913. 1 1915 har gruva 150 mann i arbeid.
Knaben 1 blei så lagt ned i 1917. Det vart funne for lite molyb­den. Ein undrast over dette, for tidlegare hadde ein funne ei rein molybdenblokke på 207,5 kg. Denne vart sendt til England og utstilt på eit museum i London.
Det fall mykje av ho då ho blei henta fram i dagen. Kanskje ho opphaveleg vog 300 kg, slik som segna går.
Etter at Knaben 1 var nedlagt, sette same selskapet i gang drift på Knaben 2. Denne gruva låg og nede i 1919-23.
Frå 1923 til 1939 hadde Knaben 2 ein fast arbeidsstokk på kring 3-400 mann, delt på 3 skift.
Under krigen 1940-45 vart mange nordmenn tvangssendt til Knaben. Attåt kom 40 tyske sivile arbeidarar, 4 stigarar, 81 sol­datar og 253 russiske fangar. Då var folketalet på Knaben 1200-1500.
Etter freden kom, minka folketalet fort. I november 1970 var det att 287 menneske. Nokolunde same talet var der då Gruva la ned drifta i 1973.
Nå bur der 4-5 fast. Det er same talet som då Knaben var støle.

57

W Molybden

Forekomst
Molybden finnes ikke i ren metallisk form i naturen. Vanlig forekomst er som sulfidmalm sammen med andre tungmetaller som bly, sink osv. Molybdenglans (MoS2) er relativt vanlig i slike malmer. Sjeldne mineraler som wulfenitt (PbMoO4) har økonomisk betydning på grunn av at de ofte forekommer sammen med andre spormetaller som wolfram.
Fram til etter andre verdenskrig ble det brutt molybden i Knaben gruver i kommunen Kvinesdal i Vest-Agder.

Fakta om molybden

Molybden finnes i melke- og kornprodukter.
Molybdenmangel er muligens sett i enkelte tilfeller ved langvarig kunstig ernæring. Symptomene viser seg som bevissthetsforstyrrelser... For mye molybden kan forårsake kobbermangel og blodmangel.Det er umulig å få overdose av molybden ved bruk av et vanlig sunt norsk kosthold.

molybden

Fordi det meste av molybdenet som fremstilles, brukes som legeringsgrunnstoff i stål, nøyer man seg for disse formålene med å fremstille ferromolybden, som er langt enklere og billigere å produsere ved å redusere molybdenoksid og jernoksid med jernsilisiumlegering eller med aluminium. Ferromolybden fremstilles med 55–80 % molybden, 20–30 % jern og 0,1–3 % karbon....

Bruk
Ca. 85 % av molybdenproduksjonen forbrukes i jern- og stålindustrien. Nesten alle typer stål inneholder små mengder molybden, for det meste under 1 %, men for spesielle legeringer også i større mengder. Små mengder molybden gir støpejern økt styrke og seighet. Større tilsetninger øker også ståltypers herdbarhet, formbarhet, bestandighet mot slitasje, styrke ved høye temperaturer o.a.

Historie
Navnet skriver seg fra det latinske ordet molybdaena (gr. molybdos) som frem til 1700-tallet betegnet stoffer som i likhet med bly og blyglans gav svart avfarging. Dette gjaldt fremfor alt stoffer som grafitt og molybdenitt (molybdendisulfid, MoS2). Forskjellen mellom disse to stoffene ble først erkjent av svensken B. Qvist i 1754, og i 1778 fremstilte C. W. Scheele et nytt oksid, MoO3, av molybdenitt. Han kalte oksidet molybdenjord. Av oksidet fremstilte den svenske kjemikeren Peter Jacob Hjelm (1746-1813) i 1781 karbonholdig molybden ved å redusere oksidet med trekull. Molybden fikk kommersiell betydning først i 1890-årene da det lyktes franskmannen H. Moissan å fremstille rent metall ved reduksjon i større elektriske ovner.

Knaben molybdengruve i Knabeheia øverst i Kvinesdal kommune i Vestagder hadde i 1969 en årsproduksjon på 480 tonn, litt under 10 % av verdensproduksjonen. Forekomsten er første gang beskrevet i 1743 av fogd Tostrup i Lister og Mandals amts beskrivelse. Fra 1870-tallet kom stuffer uttelget av bøndene på markedet. Regelessig drift fra 1885, med toppunkter under verdenskrigene p.g.a. stållegeringsbehovet. Forekomsten er den største på den østlige halvkule, og under siste krig var gruvene Tysklands eneste molybdenkilde. Det ble brukt russiske krigsfanger og tvangsutskrevne nordmenn til driften. Gruvene ble bombet to ganger av de allierte. Etter krigen ble de drevet fram til 1973.